KIỆN CƠ QUAN HAY THỦ TRƯỞNG?

Bản chất hoạt động quản lý nhà nước là sử dụng quyền lực tối cao của nhà nước để bảo vệ, cân bằng quyền lợi cá nhân với quyền lợi chung của cộng đồng, của xã hội. Ở bất cứ quốc gia nào cũng vậy, đại đa số những vi phạm, hạn chế bất hợp pháp quyền cơ bản của cá nhân – quyền Hiến định – đều do hoạt động quản lý nhà nước gây ra.

Bởi việc sử dụng quyền lực nhà nước trong những trường hợp cụ thể nhằm phục vụ lợi ích cộng đồng, lợi ích chung của xã hội thường là phải hạn chế quyền cá nhân và rất dễ dẫn đến sai sót.

Quyền khởi kiện nhà nước hay chính phủ

Trong một nhà nước pháp quyền, việc hạn chế các quyền cá nhân phải nằm trong khuôn khổ pháp luật và là ngoại lệ so với việc bảo đảm, bảo vệ chúng. Vì vậy, nếu người dân được làm những gì luật không cấm, thì ngược lại, mỗi hoạt động quản lý nhà nước đều phải được ít nhất một điều luật cho phép.

Để đảm bảo điều đó thì: a) bất kỳ hoạt động quản lý nhà nước nào cũng phải được đặt dưới sự kiểm soát của tòa án, mà trước hết là của tòa hành chính và b) ai cũng có thể khởi kiện nhà nước hay chính phủ, yêu cầu tòa hành chính kiểm tra xem cơ sở pháp lý, mục đích của một hoạt động quản lý nhà nước có hợp pháp hay không.

Nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật của nhà nước pháp quyền bảo đảm cho cá nhân, các pháp nhân, các tổ chức và hiệp hội có tư cách pháp nhân, các cơ quan công quyền đều có quyền khởi kiện nhà nước hay chính phủ, khi cho rằng một hoạt động quản lý nhà nước đã đụng chạm (xâm phạm, hạn chế, không bảo đảm được) quyền và lợi ích của họ.

Một công dân có quyền khởi kiện chính phủ đã không bảo đảm môi trường sống không bị ô nhiễm cho mình; một cơ quan công quyền có thể khởi kiện chính phủ vì không cấp đủ ngân sách cần thiết cho mình hoạt động…

Nếu việc xâm phạm các quyền Hiến định, thường gây thiệt hại vật chất có thể xác định rõ ràng được, thì việc hạn chế, hay không bảo đảm được quyền lợi hợp hiến của công dân lại hầu như không thể tính được thiệt hại vật chất cụ thể như vậy. Do đó, sẽ là vi hiến nếu coi phải có thiệt hại vật chất là điều kiện để có thể khởi kiện hành chính.

Ai cũng có quyền khởi kiện hành chính nếu cho rằng hoạt động quản lý nhà nước đụng chạm – trực tiếp hoặc gián tiếp – đến quyền và lợi ích hợp hiến của mình. Chẳng hạn, một người sống ở quận 1, TPHCM không thể khởi kiện quyết định cho phép đào đường, xây lô cốt ở quận Gò Vấp làm giảm doanh thu của cửa hàng do mẹ anh ta làm chủ ở nơi đó. Nhưng, cha, mẹ vẫn có quyền khởi kiện chính phủ đã quyết định tăng học phí – dù việc này tác động trực tiếp đến quyền lợi học sinh, sinh viên – vì cha mẹ được đảm bảo quyền và có trách nhiệm nuôi dạy con cái (các điều 64, 65 và 66 Hiến pháp). Tăng học phí ảnh hưởng đến các quyền cơ bản này của họ.

Theo chuẩn mực quốc tế bảo vệ môi trường, bảo vệ môi trường sống chung là quyền của mỗi người, ai cũng có quyền khởi kiện hoạt động quản lý nhà nước có thể gây hậu quả tiêu cực đến môi trường, trừ khi chứng minh được rằng môi trường chịu tác động của hoạt động quản lý là môi trường đóng, không ảnh hưởng đến môi trường chung.

Ở ta, do đất đai, tài nguyên, môi trường là sở hữu toàn dân (điều 17 Hiến pháp), nên bất cứ công dân Việt Nam nào – trong tư cách là người đồng sở hữu – cũng có quyền khởi kiện bất kỳ quyết định giao đất làm dự án, hay quyết định cấp phép hoạt động cho nhà máy nào trên lãnh thổ Việt Nam, mà theo anh ta là có thể hủy hoại môi trường, hay ảnh hưởng đến quyền đồng sở hữu của mình.

Khởi kiện cơ quan hay cá nhân?

Ở nước nào cũng vậy, công chức, cán bộ cơ quan công quyền khi thực hiện hoạt động quản lý nhà nước chỉ là người được nhà nước ủy quyền sử dụng quyền lực nhà nước vì mục đích công. Do đó, họ không thể bị khởi kiện trong tư cách cá nhân, trừ phi hành vi của họ mang tính chất hình sự.

Bị đơn trong đơn khởi kiện hành chính không thể là cá nhân công chức – dù đó là người thực hiện, người ký hay thủ trưởng cơ quan – mà là cơ quan công quyền có thẩm quyền thực hiện hoạt động quản lý bị kiện.

Công chức có thể bị khởi kiện cá nhân khi thi hành công vụ, nếu anh ta vi phạm luật hình sự, chẳng hạn do thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng, hay lạm dụng chức vụ, quyền hạn. Nhưng ở đây, người dân cũng không có quyền khởi kiện đích danh cá nhân công chức. Họ phải làm đơn yêu cầu Viện Kiểm sát nhân dân khởi tố công chức ấy. Người dân có thể làm đơn tố cáo, khiếu nại về cá nhân công chức đến cơ quan công quyền. Cơ quan này sẽ quyết định xử lý cá nhân công chức bị tố cáo theo luật hành chính, luật công chức.

Một mặt, do phải bảo đảm quyền được sửa sai của cơ quan công quyền; mặt khác, việc đảm bảo quyền khởi kiện toàn bộ hoạt động quản lý nhà nước của người dân sẽ dẫn đến tình trạng quá tải Tòa hành chính, nên nhiều quốc gia quy định người dân phải khiếu nại trước khi khởi kiện tại tòa án.

Chẳng hạn, một người dân khiếu nại quyết định của Bộ Tài nguyên-Môi trường giao đất và cấp giấy phép đầu tư khai thác khoáng sản, thì chính phủ sẽ là người giải quyết khiếu nại. Khi không đồng ý với quyết định giải quyết của chính phủ, anh ta sẽ khởi kiện chính phủ mà đại diện bị đơn là Bộ Tài nguyên – Môi trường lên Tòa hành chính cấp sơ thẩm.

Tòa sẽ xem xét liệu chính phủ có thẩm quyền quyết định giao đất và cấp phép không; mục tiêu của việc giao đất có hợp pháp không? Việc khai thác khoáng sản đó có phải là cách thích hợp để đạt được mục tiêu không? Có cách nào khác hiệu quả hơn để đạt cùng mục tiêu? Việc khai thác khoáng sản có xâm hại – một cách quá đáng – quyền và lợi ích hợp pháp của người dân không?

Trong một nhà nước pháp quyền, việc lý giải và áp dụng bất kỳ một điều luật nào cũng phải tuân thủ Hiến pháp; mỗi một hoạt động quản lý nhà nước, dù ở cấp chính quyền cơ sở nào, đều là hoạt động của chính phủ theo thẩm quyền Hiến định.

Nên chính phủ cũng là cơ quan duy nhất chịu trách nhiệm trên cơ sở thẩm quyền này. Vì vậy, trong trường hợp còn tranh cãi qua các cấp tòa sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, đơn khởi kiện hành chính còn phải được một cơ quan tài phán Hiến pháp xem xét và đưa ra kết luận cuối cùng, liệu hoạt động quản lý nhà nước đó có đúng thẩm quyền Hiến định với mục tiêu và cách thức thực hiện phù hợp với Hiến pháp hay không?